Γράφει
o Σίμος Ανδρονίδης
Διδάκτωρ του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών Α.Π.Θ
Από τις εκδόσεις ‘Φεγγίτη’ με έδρα την πόλη Θεσσαλονίκης, κυκλοφορεί η 14η ποιητική συλλογή τού Ηλία Τσέχου, που εν προκειμένω φέρει τον τίτλο '' Ο Λωτός Δεν Ξεχνά ''.
Θα μπορούσαμε κάλλιστα να αναφέρουμε πως ο ίδιος ο τίτλος τής συγκεκριμένης ποιητικής συλλογής καθίσταται ιδιαίτερα παιγνιώδης. Κάτι τέτοιο όμως θα ήσαν αρκούντως κοινότοπο ή αλλιώς, συμβατικό.
Αντιθέτως, κινούμενοι από διαφορετική αφετηρία, θα τονίσουμε πως ο τίτλος '' Ο Λωτός Δεν Ξεχνά'' εμπεριέχει εντός του όχι το στοιχείο τού '' αντίλογου '' [ 1 ] (αντίλογος σε ποιον; ), για να παραπέμψουμε στην ανάλυση τής καθηγήτριας στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Αθηνάς Βογιατζόγλου. Αλλά, αντιθέτως, εμπεριέχει εντός του το στοιχείο της '' παρώδησης '' κατά την ίδια συγγραφέα.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο ποιητής Ηλίας Τσέχος παρωδεί ποιητικά τους επιλήσμονες, ή αλλιώς, όλους όσοι λησμονούν με χαρακτηριστική ευκολία την σημερινή εποχή, τοποθετούμενος στον αντίποδα αυτών που ξεχνούν για διάφορους λόγους. Και πάλι η ανάλυση της Αθηνάς Βογιατζόγλου, είναι αυτή που μπορεί να συνδράμει ουσιαστικά στην προσπάθεια μας να αποκωδικοποιήσουμε το δαιδαλώδες Τσεχικό (από το επώνυμο του ποιητή), ποιητική ‘σύμπαν’.
Η Αθηνά Βογιατζόγλου μας έχει παραδώσει μία εξόχως ενδιαφέρουσα μελέτη για την ποιήτρια Μαρία Κυρτζάκη, δίνοντας της τον τίτλο '' Η ανεύρεση της «ελευθερώτριας λέξης» : Σχόλια στην ποίηση τής Μαρίας Κυρτζάκη ''.
Υπό αυτό το πρίσμα, μπορούμε να επενδύσουμε στην γλωσσική έκφραση - κλειδί «ελευθερώτρια λέξη», λέγοντας πως ρόλο «ελευθερώτριας λέξης» [ 2 ] στην ποίηση του Ηλία Τσέχου, αποκτά η λέξη '' Λωτός''.
Από την στιγμή όπου τίθεται στο επίκεντρο της συλλογής, ο ποιητής απελευθερώνεται και εκρήγνυται, όντας έτοιμος να συγκρουστεί με όλους όσοι στέκονται εμπόδια στα όνειρα του, με όλους τους αναγνώστες που δεν θα μείνουν ικανοποιημένοι από τα ποιήματα του. Η τελευταία διαπίστωση μάς προσφέρει την ευκαιρία της περαιτέρω θεωρητικής εμβάθυνσης.
Ο Ηλίας Τσέχος ανήκει στην κατηγορία των ποιητών της περιόδου τής Μεταπολίτευσης που ενίοτε επιδιώκουν την σύγκρουση, την αντιπαράθεση με τον αναγνώστη ή αλλιώς με τους αναγνώστες.
Προκειμένου να επιτύχει κάτι τέτοιο, άλλοτε καθίσταται αρκούντως περιπαικτικός, άλλοτε παρωδεί με έναν μανιώδη τρόπο μη αφήνοντας πολλά περιθώρια στον αναγνώστη να σηκώσει κεφάλι από το ποίημα και άλλοτε τον στοχοποιεί ευθέως, χρησιμοποιώντας για αυτόν τον λόγο υβριστικές εκφράσεις που απαντώνται στον καθημερινό προφορικό λόγο. Ας πάρουμε ως παράδειγμα το ποίημα '' Η Γραφή ''.
Σε αυτό το ποίημα, ο Ηλίας Τσέχος δίχως να αξιοποιεί κάποια τυπικά στιχουργικά ποιήματα της παλαιότερης ποίησης, [ 3 ] σύμφωνα με την διατύπωση του Γιώργου Κεχαγιόγλου, επενδύει συμβολικούς και γλωσσικούς πόρους προς την κατεύθυνση τής εξομολόγησης (ας θυμηθούμε αυτό που επισημαίνουμε ουσιαστικά στη δεύτερη υποσημείωση: '' Ο Λωτός '' που μπορεί να είναι ο ίδιος ο ποιητής, και δεν ξεχνά και καλείται να εξομολογηθεί ανοιχτά), επιλέγοντας το όνειρο και την φαντασία αντί του παρόντος. Το οποίο όμως και δεν απορρίπτει! [ 4 ]
Και πως θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά, εφόσον ο Τσέχος, όπως μας έχει δείξει και σε προηγούμενες ποιητικές του συλλογές, και δεν μεμψιμοιρεί εύκολα και δεν καθίσταται απλός νοσταλγός τού παρελθόντος.
Έγραφα ή γράφω
Συνειδητοποιώ
Πως έπραττα ή πράττω
Για να ζήσω τον κόσμο
Που ήθελα να ζήσω
Όχι αυτόν που ζω
Η αρχική ομοιοκαταληξία που δεν συνεχίζεται μέχρι το τέλος τού σύντομου ποιήματος, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο ώστε να διαφανούν εναργώς, αφενός μεν η διαλεκτική συνέχεια τής ποιητικής γραφής (και της γραφής ευρύτερα) με την έννοια του '' πράττειν '' [ 5 ] και αφετέρου η ικανότητα της γραφής να σχηματοποιεί ή αλλιώς, να μορφοποιεί το όνειρο.
Μόνο η ποιητική γραφή μπορεί να διαμορφώσει τις προϋποθέσεις ώστε ο ποιητής και '' να ζήσει τον κόσμο που ήθελε να ζήσει '' και να αφουγκραστεί ξανά και ξανά, εμπλουτίζοντας το παρόν του με ισχυρές δόσεις ονείρου. Με πολλές προσδοκίες, κάποιες εκ των οποίων θα επιδιώξει να τις επιτύχει.
Και είναι η ίδια η γραφή που δεν καθιστά το παρόν του περισσότερο υποφερτό, αλλά, με έναν παράδοξο τρόπο, το καταξιώνει. Στο ποίημα '' Η Γραφή '' μέσω της οποίας ξεκινούν όλα, συνυπάρχουν το '' εδώ ''(και όχι το Χαϊντεγγεριανό '' Είναι '' [ 6 ] ) και το '' ου ''. Δηλαδή, το ''πουθενά ''.
Στη συλλογή '' Ο Λωτός δεν Ξεχνά '' συμπεριλαμβάνονται θεματικές όπως η μοναξιά, η αγάπη, η πολιτική κριτική (προς το καθεστώς του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν) [ 7 ] , η συνομιλία με άλλα πρόσωπα, η Ποντιακή καταγωγή.
Το ποίημα '' Η Πόντια μοίρα '' φανερώνει με τον πλέον εύγλωττο τρόπο, την σημασία που απέκτησε τα τελευταία χρόνια για την ίδια την ποιητική του δημιουργία και ταυτότητα, η επίκληση της Ποντιακής καταγωγής. [ 8 ]
Αυτό το ποίημα φέρει μία απρόσμενη λάμψη, κατά την προσέγγιση τού Κορνήλιου Καστοριάδη για τον Μάκβεθ του Ουίλιαμ Σαίξπηρ και συνιστά κάτι πολύ περισσότερο από φόρος τιμής στην Ποντιακή παράδοση και στους Πόντιους προγόνους.
Θεωρητικά, δεν διστάσαμε να μιλήσουμε για την '' απρόσμενη λάμψη '' του. Που σημαίνει πως ο αναγνώστης, διαβάζοντας το, μπορεί να αντιληφθεί πλήρως πως ο ποιητής αισθάνεται πλήρης και ευτυχής την στιγμή που γράφει αυτό το ποίημα, το οποίο δεν αφιερώνει πουθενά και κρατά για τον εαυτό του.
Το περιώνυμο '' μάτι του αναγνώστη '' του Philip Jason ενεργοποιείται, με αποτέλεσμα αυτός να αποκτά την δυνατότητα να αντικρίσει τόσο την ευθύνη τού ποιητή στο να συμβάλλει στη διάσωση και διάδοση τής Ποντιακής παράδοσης και διαλέκτου, όσο και το χρέος του απέναντι στην μητρική του γλώσσα, την οποία '' οφείλει '' να ομιλεί. Η μοίρα ή ο προορισμός του, είναι αυτός. Και τον αποδέχεται με ευχαρίστηση.
Φιλολογικά μιλώντας, θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αυτό το ποίημα και αφαιρετικό, ακριβώς διότι ο ποιητής παραδίνεται πλήρως στη '' μοίρα ''του, επιλέγοντας, αντί άλλων αναφορών και σταθερών, τις οποίες έχει αφαιρέσει από το προσκήνιο, μόνο ό,τι θυμίζει Πόντο.
Διαφορετικά ειπωμένο, εάν είχε την δυνατότητα να επιλέξει μεταξύ διαφόρων αναφορών, μεταξύ όλων όσων τον καθόρισαν και τον ώθησαν να καταστεί ποιητής, θα επέλεγε τις Ποντιακές.
'' Η Πόντια Μοίρα '' έχει την '' λάμψη χρυσάνθεμου ''.
Μες στα χρυσάνθεμα κρεμιέμαι
Και στις ανθολογίες νιώθω
Οι άνθρωποι τριανταφυλλιέμαι
Τον χρόνο να κεντρώσω και τα μύρα
Ήρθε πλάι κάθισε η πόντιά μου μοίρα
Ποτήρι γεμάτο να με πιει
Ο Ημαθιώτης ποιητής δεν '' λέει συνεχώς ένα σκληρό παραμύθι '', όπως γράφει ο Δημήτρης Αθηνάκης για τον Σύριο ποιητή Άδωνι. Απεναντίας, προτρέπει τον αναγνώστη, ακόμη και διδακτικά, να αξιοποιεί την κάθε στιγμή. Δίχως απαραίτητα να την μετατρέπει σε ποίηση, όπως πράττει ο ίδιος.
Δίχως απαραίτητα να την μετατρέπει σε ποίηση, όπως πράττει ο ίδιος.
Στα βύσσινα να λάμπεις νόστιμα
Οι όγκοι σου πετυχημένοι
Η άθρονη ζωή
Μοναδικά θνητή
Ακόμα και το βάδισμα
Εξίσωση λυμένη
Στον '' Λωτό δεν Ξεχνά '' τα βιώματα δεν συνιστούν πρώτη ύλη για την δημιουργία ποίησης. Πρώτη ύλη είναι η παράδοξη, η λοξή ματιά στα πράγματα, προϊόν τής ιδιαίτερης ανάγκης τού ποιητή να αποδείξει πως δεν είναι όμοιος με τους άλλους. Πράγμα που καταφέρνει πολύ καλά.
Στο ποίημα '' Δεν ομοιάζουμε στις παπαρούνες '' το μάτι μας (να τος πάλι ο Jason) πηγαίνει προς τα κάτω, στη δεύτερη στροφή, εκεί όπου οι σφιχτές ερωταπαντήσεις συγκροτούν την μόνη αποδεκτή πραγματικότητα. Αυτή της όμορφης κόκκινης παπαρούνας. Η οποία δεν αλλάζει μορφή (και πως θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά; ).
Οι παπαρούνες είναι όνειρο; - Ναι
Οι παπαρούνες είναι πραγματικότητα; - Ναι
Οι παπαρούνες αγαπούν; - Ναι
Οι παπαρούνες πεθαίνουν; - Ναι
Ναι Απάνθρωπε, ναι βρε κόσμε
Εντός του ιδίου ποιήματος, συνυπάρχουν ο προβληματισμένος με τον ευαίσθητο Τσέχο.
***
1. Βλέπε σχετικά, Βογιατζόγλου, Αθηνά., '' Μεταπλάσεις, παρωδίες και αντίλογοι στη Νεοελληνική Ποίηση του 20ου αιώνα '' Gutenberg, Αθήνα, 2019. Εάν δε, εμβαθύνουμε περισσότερο, τότε θα πούμε πως ο ποιητής μεταπλάθει δημιουργικά τον γνωστό Ομηρικό μύθο περί '' λωτοφάγων '', σε ένα εγκάρσιο σημείο όπου θέση '' λωτού '' που δεν '' ξεχνά '' έχει η ίδια η λέξη.
Ή αλλιώς, ο ποιητικός λόγος τον οποίο υπηρετεί ο Ηλίας Τσέχος πάνω από 45 χρόνια.
Λωτούς διακρίνουμε και στο ωραίο εξώφυλλο του Νεοκλή Κυριάκου, το οποίο και κοσμεί την ποιητική συλλογή. Η μορφή τού ποιητή ο οποίος απεικονίζεται σε νεαρή ηλικία, περιβάλλεται από πέντε ζουμερούς (και προφανώς γευστικούς) λωτούς, εκεί όπου η προτροπή και όχι ο υπαινιγμός, καθίσταται ευδιάκριτος
'' Φάε τους λωτούς μου και δεν θα χάσεις ''
Ήτοι, διάβασε προσεκτικά όλες τις λέξεις που έχω καταθέσει σε αυτή την συλλογή και δεν θα χάσεις. Διάβασε προσεκτικά όλες τις λέξεις μου, και θα πάψεις να είσαι επιλήσμονας. Άρα, συμπεραίνουμε πως ο ποιητικός- γλωσσικός παραλληλισμός βοηθά τον ποιητή να μεταβεί από την παρωδία (βλέπε και πιο πάνω) στην προτροπή, ζητώντας από τον αναγνώστη την προσοχή του και όχι την συγκατάβαση του. Βλέπε και, Τσέχος, Ηλίας, '' Ο Λωτός Δεν Ξεχνά '’, Φεγγίτης, Θεσσαλονίκη, 2024.
***
2. Βλέπε σχετικά, Τσέχος, Ηλίας., '' Η Γραφή '' Ποιητική Συλλογή '' Ο Λωτός δεν Ξεχνά ''…ό.π., σελ. 9.
***
3. Βλέπε σχετικά, Jason, Philip., '' Stanzas ans Anti-Stanzas '', College English, 39, 6, 1978, σελ. 740-741.
***
4. Βλέπε σχετικά, Τσέχος, Ηλίας, '' Η Πόντια μοίρα '’, Ποιητική Συλλογή '' Ο Λωτός δεν Ξεχνά '' …ό.π., σελ. 35.
***
5. Βλέπε σχετικά, Τσέχος, Ηλίας., '' Στα Βύσσινα '’ Ποιητική Συλλογή '' Ο Λωτός δεν Ξεχνά '' …ό.π., σελ. 40.
Ο στίχος δεν θα μπορούσε να είναι τίποτε άλλο παρά ελεύθερος, εφόσον συνυπολογίσουμε πως ο ποιητής αισθάνεται πως οι διάφορες ποιητικές φόρμες περισσότερο εμποδίζουν τον ποιητή από το να καταστεί πλήρως δημιουργικός και αποδοτικός, παρά τον ωφελούν.
Και όμως, μόνο μη εξοικειωμένος δεν είναι με αυτές (τις ποιητικές φόρμες), όπως καταδεικνύουν και τα ποιήματα χάικου που συμπεριλαμβάνονται στη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή.
Αντί άλλου σχολίου, να ενημερώσουμε τον αναγνώστη πως αναμένεται η έκδοση μίας Ανθολογίας Ιαπωνικών Χάικου το 2025, την οποία έχουν συνεπιμεληθεί Ηλίας Τσέχος & Γιώργος Μακρίδης.
***
6. Βλέπε και, Περικλέους, Έλενα., ‘«Είναι και χρόνος» – Μάρτιν Χάιντεγκερ,’ Σκέψεις Πτερόεσσες,’ 23/08/2019, «Είναι και χρόνος» – Μάρτιν Χάιντεγκερ – Σκέψεις πτερόεσσες (home.blog)
***
7. Σαφώς, ο Ηλίας Τσέχος δεν είναι ο μόνος ποιητής που ασκεί πολιτική κριτική μέσα από τα ποιήματα του. Μπορεί όμως και είναι περισσότερο εξωστρεφής από άλλους ομοτέχνους του ως προς την πολιτική κριτική που ασκεί, καθότι καταφέρεται εναντίον του ημι-αυταρχικού καθεστώτος του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, όταν αρκετοί ποιητές, ανεξαρτήτως ηλικίας, εστιάζουν την κριτική τους στα καθ’ ημάς (βέβαια, υπάρχουν και αρκετές εξαιρέσεις).
Παράλληλα, απαριθμεί ονόματα και όχι βιαστικά, δείχνοντας ποιοι είναι αυτοί που κάθε φορά ‘υποφέρουν’. Εν αντιθέσει με αρκετούς ποιητές των οποίων η πολιτική κριτική καθίσταται πιο γενική. Και πάλι θα υπογραμμίσουμε θεωρητικά, πως ο Τσέχος είναι ο πρώτος (και εδώ έχουμε κατά νου και αναλυτές και διεθνολόγους), που τοποθετεί τον Τούρκο πρόεδρο σε μία μεταιχμιακή κατάσταση: ‘Δεν είναι άνθρωπος’ και δεν ομοιάζει με ‘ζώο’, άλλα με ‘άκαρδο εγκληματία’ (δεν υπάρχει κάποιο αίνιγμα εδώ), που κάποια μέρα ‘θα πεθάνει και ο ίδιος’. Όπως οι αντίπαλοι του.
Ερντογάν κι εσύ πεθαίνεις
Άνθρωπος δεν έγινες
Ούτε ζώο μοιάζεις
Να σ’ απελάσω;
Να σε γενοκτονήσω;
Δεν ξεύρεις γράμματα;
Γκρουπ Γιουρούμ, Χικμέτ
Ασίζ Νεσίν, Γκιλμάζ Γκιουνέι!
Αχ! Ζωή
Που δεν γεννήθηκες ακόμα
Μαύρες Σημαίες
Όλες θάνατο
Τι να υψώσω;
Τι να υμνήσεις;
Η απουσία σημείων στίξης πλην των ερωτηματικών και των θαυμαστικών, προσδίδει στο ποίημα μία γραμμικότητα: Από την ζωή και την απόλυτη εξουσία Ερντογάν, μεταβαίνουμε χωρίς εντάσεις και παρεμβολές, στο θάνατο και στην αδυναμία. Στην ευαλωτότητα. Στην κοινή μοίρα που περιμένει όλους όσοι αντιτάσσονται στο καθεστώς Ερντογάν.
Βλέπε και, Τσέχος, Ηλίας., ‘Άκου μιλώ δροσερά,’ Ποιητική Συλλογή ‘Ο Λωτός Δεν Ξεχνά…ό.π., σελ. 34. O καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου Γιώργος Κοντογιώργης, στο ογκώδες πόνημα του (ίσως το magnum opus του) με τίτλο ‘Η Δημοκρατία ως Ελευθερία’, επισημαίνει πως οι «τυραννίες, επίσης, διάκεινται δυσμενώς απέναντι στην ιδεολογία της σχόλης». Σημερινά αυταρχικά καθεστώτα δεν επιδιώκουν με ιδιαίτερη ζέση την αντιμετώπιση της «σχόλης», ή αλλιώς, της αεργίας. Βλέπε σχετικά, Κοντογιώργης, Γιώργος., ‘Η Δημοκρατία ως Ελευθερία. Δημοκρατία και Αντιπροσώπευση,’ Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 258.
***
8. Και αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα κρίσιμο και αξίζει να το φωτίσουμε σε ένα θεωρητικό επίπεδο. Στην πρώιμη ποιητική του παραγωγή (ποιητικές συλλογές που εκδόθηκαν και κυκλοφόρησαν την δεκαετία του 1980), οι αναφορές στην Ποντιακή καταγωγή δεν είναι πυκνές ή αλλιώς, τόσες πολλές, καθότι εκείνη ακριβώς την περίοδο ο ποιητής αναζητούσε το κατάλληλο ποιητικό ύφος, θέτοντας σε δεύτερο πλάνο ό,τι θα μπορούσε να φανερώσει καταγωγή και μνήμη. Οι αναφορές στην Ποντιακή καταγωγή και παράδοση πυκνώνουν από την δεκαετία του 2010 και έπειτα, όταν μετά από απουσία ετών ο Ηλίας Τσέχος εκδίδει και πάλι ποιητικές συλλογές. Στην ποίηση του ύστερου Τσέχου η Ποντιακή παράδοση καταλαμβάνει σημαντική θέση, είτε με την μορφή ποιημάτων γραμμένων στα Ποντιακά είτε με την μορφή απλών αλλά εξόχως ουσιαστικών αναφορών, βοηθώντας την προσπάθεια του ποιητή αφενός μεν να επανασυνδεθεί με τις ‘ρίζες’ του και, αφετέρου δε, να εμπλουτίσει ακόμη περισσότερο τα εκφραστικά του ‘εργαλεία.’ Μία ακόμη παρατήρηση: Ο Ηλίας Τσέχος εμπίπτει στην κατηγορία των ποιητών που δεν διαθέτουν ενδιάμεση περίοδο. Και τι εννοούμε λέγοντας κάτι τέτοιο; Εννοούμε πως μεταβαίνει απευθείας από την πρώιμη περίοδο στην ύστερη. Και είναι η μακρά σιωπή (μήπως και αυτό είναι ‘ποίηση’; ), αυτή που κατέλαβε ολοκληρωτικά την θέση της ενδιάμεσης περιόδου. Δεύτερη παρατήρηση που δεν αποκλίνει με στεγανά από την πρώτη: Και η σιωπή ήσαν ολοκληρωτική, κάτι που σημαίνει πως αυτή την περίοδο ο ποιητής όχι απλά δεν εξέδιδε ποιητικές συλλογές, αλλά, δεν δημοσίευε και μεμονωμένα.
