Με αφορμή την ανακοίνωση για την πρόθεση του Δ. Βέροιας να διεκδικήσει η πόλη τον τίτλο της Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας Πολιτισμού για το 2034, καταθέτω το παρόν άρθρο, το οποίο αναφέρεται α) σε ένα διεθνές εργαστήριο, που διεξήχθη πρόσφατα στην Ελευσίνα και στο οποίο συμμετείχα μετά από πρόσκληση και β) στις προϋποθέσεις έναρξης της υποψηφιότητας της Βέροιας κατά τον επόμενο κύκλο υλοποίησης του θεσμού (2034 - …).
α) Στο πλαίσιο των πρόδρομων εκδηλώσεων της ‘Ελευσίνα - Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Πολιτισμού 2023’,έλαβε χώρα το εργαστήριο ‘Αναθεωρώντας τα Τοπία της Ελευσίνας’μεταξύ 14 και 18 Ιουνίου 2022, υπό την καλλιτεχνική και επιστημονική επιμέλεια του σπουδαίου Γάλλου αρχιτέκτονα και πολεοδόμου, καθηγητήPatrickBouchain. Διεξήχθη απόμια ομάδα αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, μερικοί απ’ αυτούς με ισχυρούς δεσμούς με την Ελλάδα.Το εργαστήριο στόχευε στην ανάδειξη τηςανθρώπινης, βιομηχανικής και αρχαίας κληρονομιάς της πόλης.Προσωπικά, συμμετείχα στη δράση μετά από πρόσκληση, ως εμπειρογνώμων της Ε.Ε. για τον θεσμό της Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας Πολιτισμού και ως ειδική επιστήμων - ερευνήτρια του θεσμού των Ευρωπαϊκών Πρωτευουσών Πολιτισμού.
Το εργαστήριο στόχευε στη δημιουργία των προϋποθέσεων μιας πρότυπης συνεργασίας μεταξύ των ελληνικών και των γαλλικών Αρχών, που συνδυάζει τις παραστατικές τέχνες, όπως ο χορός και οι μουσικές της Μεσογείου, με προγράμματα ανάπλασης βιομηχανικών περιοχών. Συμμετείχαν αρχιτέκτονες ,πολεοδόμοι, καλλιτέχνες, ερευνητές και πολίτες με ενδιαφέρον για τα κοινά και τον σχεδιασμό των πόλεων. Η δράση υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Εθνικού Γαλλικού Προγράμματος La Preuvepar7, με την υποστήριξη των Υπουργείων Πολιτισμού και Περιφερειακής Συνοχής της Γαλλίας και του Fondation de France.
Η δράση είχε ως βάση τη γενική χωρική και κοινωνική οργάνωσητης πόλης καιτην ανθρωπογεωγραφία της, καθώς συγκροτείται από πληθυσμιακές ομάδες, που συνέρρευσαν εδώ από διάφορα μέρη εντός και εκτός της σύγχρονης Ελλάδος και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Δύο χρονικά ορόσημα στη ζωή της πόλης είναι η αθρόα συρροή προσφύγων μετά την Μικρασιατική Καταστροφή(1922) και η επίσης έντονη συρροή εργατικού δυναμικού, μετά την έξοδό του από τον συρρικνούμενο πρωτογενή τομέα(εσωτερική μετανάστευση, από τη δεκαετία 1950 και εξής). Έτσι δημιουργήθηκε το ‘κοινωνικό μωσαϊκό’ της πόλης, εγκατεσπαρμένο σε διάφορες γειτονιές με δική της ιδιοπροσωπεία η καθεμιά, που αποτέλεσε και ένα από τα πλέον σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα για την ανακήρυξή της ως Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας Πολιτισμού.
Ελευσίνα 2022: Προσφυγικές Γειτονιές
(υπόβαθρο: Google)
Η ομάδα εκπόνησε μια πολυ-κριτηριακή έρευνα για τις προσφυγο-γειτονιές, τα ΄μικρασιάτικα’ και τα ‘ποντιακά’. Μέσα από την πρωτογενή έρευνακαι με συμμετοχή των κατοίκων σε ερωτηματολόγιa, προέκυψαν χρήσιμα συμπεράσματα για το παρελθόν και κυρίως το μέλλον της πόλης. Μεταξύ αυτών προέκυψε το εύρημα πως, παρ’ όλον ότι οι γειτονιές αυτές είναι αρκετά απομονωμένες από το κέντρο, στο εσωτερικό τους υπάρχει έντονη κοινωνική συνοχή και εξωστρέφεια, αλληλεγγύη και εκτόνωση των νοικοκυριών στους ημι-δημόσιους χώρους (π. χ., τοπικά δρομάκια – ημι-δημόσιοι / ημι-ιδιωτικοί χώροι), με αποτέλεσμα την ενίσχυση της κοινωνικότητάς τους. Η οικειοποίηση αυτού του πλέγματος των τοπικών διαδρομών, απομεινάρια της αυθαίρετης δόμησης των εποχών της πρώτης εγκατάστασης, λειτουργεί ως άτυπος μηχανισμός ενίσχυσης των κοινωνικών σχέσεων και κατ’ επέκταση, των δικτύων συναναστροφής και κοινωνικής συνοχής στην πόλη.
Ένα δεύτερο στοιχείο, που ερευνήθηκε, ήταν ο τρόπος εξέλιξης της προσφυγικής κατοικίας. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ενότητες οικοπέδων με τα πρόχειρα, αρχικά κτίσματα, αποτέλεσαν τις περιοχές αυθαιρέτων, που δημιουργήθηκαν στην Ελευσίνα, όπως και σε πολλές άλλες πόλεις της χώρας, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και κατά την εποχή της έντονης εκβιομηχάνισης της χώρας (δεκ. του ’50 κ. ε.). Οι εγκαταστάσεις αυτές νομιμοποιήθηκαν μετά από χρόνια και ολόκληρες γειτονιές εντάχθηκαν στο Σχέδιο Πόλης, αποκτώντας έτσι πρόσβαση στις κοινόχρηστες εξυπηρετήσεις της οδοποιίας, του εξηλεκτρισμού, της ύδρευσης / αποχέτευσης κ. ά. Η διαδικασία αυτή συνοδεύθηκε και από τη θέσπιση νέων όρων δόμησης, οι οποίοι έδωσαν τη δυνατότητα ανανέωσης ή /και επέκτασης κατά πλάτος ή / και καθ’ ύψος των συνήθως μονόχωρων, προσφυγικών κατοικιών, όσων απ’ αυτές, βέβαια, δεν ρυμοτομήθηκαν.
Η εξέλιξη της κατοικίας στην Ελευσίνα σε διάστημα περίπου εκατό χρόνων είναι θεαματική. Εξίσου θεαματική είναι η αναβάθμιση του δικτύου των δημοσίων χώρων, τόσο στο κέντρο, όσο και στις γειτονιές. Όπως αναφέρεται στη συνέντευξή τουο κ. Αθανάσιος Μαυρογιάννης, Αντιδήμαρχος Τεχνικών Έργων και Πολεοδομίας του Δ. Ελευσίνας και υπεύθυνος Τεχνικού Προγράμματος της 2023Elevsis, την οποία έδωσε στην συγγραφέααποκλειστικά για την έκδοση EuropeNow, του Συμβουλίου Ευρωπαϊκών Σπουδών (CES) του ColumbiaUniversity, NYC, «η Δράση της Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας Πολιτισμού (Ε.Π.Π.) προσέφερε μια μοναδική ευκαιρία στην πόλη να αναβαθμίσει τις εγκαταστάσεις πολιτισμού με πρωταρχική φροντίδα για την επανάχρηση των ανενεργών βιομηχανικών συγκροτημάτων, την αναγέννηση των απομονωμένων γειτονιών και την αναβάθμιση μεγάλου μέρους του δικτύου των δημοσίων χώρων της (οδοί, πλατείες, πάρκα)». Η συνέντευξή του, μαζί με συνεντεύξεις άλλων ειδικών από την Ευρώπη, που μίλησαν στην συγγραφέα, θα δημοσιευθούν σε μια από τις επόμενες εκδόσεις του EuropeNow.
Η προσωπική μου συμβολή στο εργαστήριο, ήταν:
α. Η έμφαση στην έννοια του ‘δημόσιου αστικού χώρου’, ως κοινωνικού ‘πυκνωτή’και ισχυρούδεσμού μεταξύ των διαφόρων γειτονιών της πόλης. Η έννοια αυτή έχει αναχθεί στην κεντρική έννοια της ανερχόμενης επιστήμης και τέχνης του Αστικού Σχεδιασμού, σε μια προσπάθεια επούλωσης των τραυμάτων στο σώμα της πόλης, που άφησε η πολεοδομία της εποχής του Μοντερνισμού.
β. Το πλέγμα των δημοσίων χώρων της Ελευσίνας μπορεί και πρέπει να αναλυθεί στο σύνολό του, ώστε να καταστεί δυνατή η εξαγωγήσυμπερασμάτων για τον τρόπο της συνολικής λειτουργίας του. Αυτό είναι σήμερα εφικτό χάρη στην υψηλή τεχνολογία και στα ειδικά προγράμματα χωρικής ανάλυσης, που διαθέτουμε. Στην διδακτορικού επιπέδου έρευνά μου για τον δημόσιο χώρο και τη σχέση του με τις αστικές παρεμβάσεις και τις εγκαταστάσεις πολιτισμού σε τέσσερις πόλεις – πρώην Ευρωπαϊκές Πρωτεύουσες Πολιτισμού - την Αθήνα1985, τη Γλασκώβη1990, τη Λισσαβόνα1994 και την Θεσσαλονίκη1997-, εφάρμοσα και επέκτεινα την θεωρία και μέθοδο της SpaceSyntaxAnalysis. Μέσω αυτής της πρωτότυπης, σύνθετης και συγκριτικής έρευνας, θεμελίωσα επιστημολογικά την ποιοτικής υφής έννοια της ‘αστικής χωρικής ταυτότητας’, μια έννοια κεντρικής σημασίας, τόσο για την προετοιμασία του χωρικού σκέλους των πόλεων – υποψηφίων για τον θεσμό της Ε.Π.Π., όσο και για την αποτίμηση των επιπτώσεων του θεσμού στην χωρική δομή της πόλης και εντέλει στον τρόπο ερμηνείας και οικειοποίησής του από την τοπική κοινωνία, μετά το Έτος - ορόσημο.
Η έδρα της ‘Ελευσίνα Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Πολιτισμού 2023’
(Παλιό Δημαρχείο)
γ. Μέσω της επιστημονικής θεμελίωσης της έννοιας της ‘αστικής χωρικής ταυτότητας’ οδηγήθηκα στον προσδιορισμό της έννοιας της ‘ευρω-τοπικής χωρικής ταυτότητας’, κριτικής σημασίας για τον θεσμό της Ε.Π.Π., που έχει ως διατυπωμένο στόχο του την ανάδειξη της ευρωπαϊκής και της τοπικής χωρικής ταυτότητας, καθώς και της μεταξύ τους σχέσης, το ‘χωρικό ανάλογο’ δηλαδή, της σχέσης μεταξύ του ευρωπαϊκού και του τοπικού πολιτισμού. Ο αστικός χώρος αποτελεί αντανάκλαση της κοινωνίας, την οποία φέρει και αντίστροφα, η κοινωνία διαμορφώνεται – σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον – από τον αστικό χώρο αναφοράς της. Επιπρόσθετα, οι ιδέες στην αρχιτεκτονική κλίμακα και στην κλίμακα της πόλης, με αφετηρία τον ελληνο-ρωμαϊκό πολιτισμό, έχουν διαποτίσει και εξακολουθούν να επηρεάζουν την σύγχρονη Ευρωπαϊκή πόλη. Ο τρόπος χωρικής ερμηνείας και ανάδειξης αυτής της σχέσης, των ευρωπαϊκών επιρροών και των τοπικών ιδιαιτεροτήτων, είναι ίσως το δυσκολότερο ζητούμενο κατά την προετοιμασία της υποψηφιότητας μιας πόλης σε Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Πολιτισμού.
Την έρευνα αυτή πρότεινα να εκπονήσει ο Δήμος Ελευσίνας, εντάσσοντάς την στην υποχρέωσή του έναντι της Ε.Ε. να φροντίσει για την Παρακαταθήκη του θεσμού (Legacy) για τα επόμενα χρόνια. Αυτή η προσέγγιση θα της δώσει τη δυνατότητα να αναδείξει την κοινωνιο-χωρική της ιδιοπροσωπεία με ολιστικό και συνεκτικό τρόπο, εντάσσονταςκάθε μελλοντική παρέμβασηαστικής ή / και αρχιτεκτονικής κλίμακας στη γενικότερη λογική οργάνωσης της πόλης και αντιμετωπίζοντας παράλληλα τις τυχόν αντιφάσεις, που προκύπτουν από την κοινωνιο-χωρική της ανάπτυξη. Η θέσεις μου έγιναν αποδεκτές και από τον κ. Μιχάλη Μαρμαρινό, καλλιτεχνικό διευθυντή της ΕΛΕΥΣΙΝΑ 2023, που παρέστη στο Εργαστήριο.
β) Η ανακοίνωση του Δ. Βέροιας να διεκδικήσει η πόλη τον τίτλο της Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας Πολιτισμού για το 2034αποτελεί ασφαλώς μια ευχάριστη έκπληξη. Επιτέλους, η πόλη θα δώσει τη δυνατότητα στους κατοίκους της να ονειρευτούν, να συμμετάσχουν και να συν-δημιουργήσουν, με ένα ευρύτερο, ευρωπαϊκό κοινό.
Ως εμπειρογνώμων της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον θεσμότης Ε.Π.Π., επιτρέψτε μου μερικές επισημάνσεις:
1. Η προκήρυξη του επόμενου γύρου (2034 – 2048?) δεν είναι διασφαλισμένη, καθώς η απόφαση για τη συνέχιση του θεσμού θαληφθεί από τα αντίστοιχα όργανα της Ε.Ε.,το αργότερο μέχρι το 2028
2. Μέχρι τότε, η απόφαση για την συνέχιση του θεσμού θα προέλθει από έναν ανοικτό, δημοκρατικό, διαδικτυακό διάλογο με τους πολίτες και τους θεσμούς της Ε.Ε.
3. Τα κριτήρια αξιολόγησης των υποψηφίων πόλεων αλλάζουν σε κάθε κύκλοκαι επομένως, δεν είναι βέβαιο πως αυτά τα κριτήρια, που ισχύουν σήμερα, θα εξακολουθήσουν να ισχύουν και για τον επόμενο κύκλο.Τα διαφορετικά κριτήρια αξιολόγησης φαίνονται και στις Αποφάσεις της Ε.Ε. 1622/2006/EC, σε ισχύ από το 2013 μέχρι και το 2019 και 445/2014/EU, σε ισχύ από το 2020 μέχρι και το 2033.
Ακόμη όμως και σε ένα περιβάλλον αβεβαιότητας, που πάντοτε υπήρχε κατά τη μετάβαση από τον ένα κύκλο στον επόμενο του θεσμού, η Βέροια μπορεί να αρχίσει να σκέπτεται την υποψηφιότητά της, αξιοποιώντας την γνώση και την εμπειρία των κατοίκων της σε θέματα πολιτισμού. Ως εμπειρογνώμων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είμαι πρόθυμη να συμβάλω με τη γνώση και την εμπειρία μου στην προετοιμασία της καλλίτερης δυνατής υποψηφιότητας, με την υποσημείωση, πως δεν θα μπορώ να συμμετάσχω στην Επιτροπή Αξιολόγησης εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Ελλάδα, λόγω κωλύματος εντοπιότητας. Μπορώ, όμως, να συμμετάσχω σε όλη τη διαδικασία της προετοιμασίας της γενέτειράς μου Βέροιας, χωρίς κανένα πρόβλημα, ουσιαστικό ή τυπικό.
Σημ.: Με την επιμέλεια της συγγραφέως, είναι υπό δημοσίευση στην επιστημονική έκδοση Europe Now, του Κέντρου Ευρωπαϊκών Μελετών (CES), του Πανεπιστημίου Columbia της Νέας Υόρκης, ένα ειδικό αφιέρωμα στηνΕλευσίνα 2023, στους στόχους και τις προσδοκίες της πόλης, στα γενικότερα επιτεύγματα του θεσμού της Ε.Π.Π. μέχρι σήμερα, στις εκτιμήσεις για την συνέχισή του και μετά το 2034. Στο θέμα θα επανέλθω σε εύθετο χρόνο.
*Η κ. Αναστασία Πάπαρη είναι Αρχιτέκτων – Πολεοδόμος / UrbanDesignerDipl., MSc, M. Phil., PhD. Εμπειρογνώμων της Ε.Ε. για τον θεσμό της Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας Πολιτισμού. Μέλος της συντακτικής επιτροπής της επιστημονικής έκδοσης Europe Now, του Συμβουλίου Ευρωπαϊκών Μελετών, Columbia University, New York City. Ιδρύτρια του Γραφείου Ερευνών και Μελετών ARCHI.POLIS Dr Anastasia Paparis Architects & Urban Planners / Designers. Η διδακτορική της διατριβή (2011) είχε τίτλο ‘Η Ταυτότητα της Ευρωπαϊκής Πόλης μέσα από τον θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης’.
