Της Αναστασίας Πάπαρη

Δρ Αρχιτέκτων – Πολεοδόμος / Urban Designer

Dipl., MSc, M.Phil., PhDΗ

Ημερίδα, την οποία διοργάνωσε η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ημαθίας σε συνεργασία με το Πολυκεντρικό Μουσείο Αιγών, το Σάββατο 1/2/2025, είχε δύο εισηγήσεις. Η πρώτη παρουσιάστηκε από τον Δρα Γ. Σκιαδαρέση, αρχαιολόγο και αναπλ. Προϊστάμενο της ΕΦΑ Χαλκιδικής και αφορούσε στην Παλιά Μητρόπολη Βεροίας. Η δεύτερη παρουσιάστηκε από την Δρα Αγγ. Κοτταρίδη,  επίτιμη έφορο αρχαιοτήτων, καθώς και την κ. Μερ. Χατζημιχάλη, αρχιτέκτονα – αναστηλώτρια MSc, στέλεχος της ΕφΑ Ημαθίας. Επικεντρώνομαι στην Παλιά Μητρόπολη, ένα θέμα που με απασχολεί εδώ και καιρό.

Εικ. 1.: Παλιά Μητρόπολη. Τα ‘προσκτίσματα’ υπό κατασκευή, ‘σφηνωμένα’ στο σώμα του μνημείου

(Makedonianews.gr)

Α. Η ανάλυση του μνημείου – Κριτική προσέγγιση

Ο κ. Σκιαδαρέσης παρουσίασε την διδακτορική του διατριβή για το μνημείο, το οποίο μάλιστα επέβλεπε, ως υπάλληλος της ΕφΑ Ημαθίας, συγχρόνως με την εκπόνησή της. Τα ερωτήματα, που προκύπτουν, τόσο από την παρουσίαση, όσο και από την ανάγνωση της διατριβής του, που είναι αναλυτικού χαρακτήρα, έχουν ως εξής:

1. Ενώ ασχολείται διεξοδικά με την ιστορική εξέλιξη του μνημείου, γιατί δεν εντάσσει στην έρευνά του τη θέση, όπου βρίσκονται τα (ανακατασκευασμένα) ‘προσκτίσματα’ στο ΒΔ άκρο του ναού. Μάλιστα, στην ομιλία του τα αποκάλεσε ‘οργανικό’ μέρος του μνημείου, δηλαδή μέρος αναπόσπαστο αυτού. Γιατί αυτή η θέση χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις; Στο Σχ. 1 τα ‘προσκτίσματα’ εμφανίζονται με γκρίζα διαγράμμιση, που σημαίνει ένα μέρος χωρίς περαιτέρω επεξεργασία (Σκιαδαρέσης, ΔΔ, τ. Β’, 2016:193). Γιατί αυτή η ασάφεια από έναν κατά τα άλλα ακριβή στις εκφράσεις του ομιλητή;

Σχ. 1: Α’ Οθωμανική φάση του μνημείου.

Πρώτη εμφάνιση των ‘προσκτισμάτων’

(αριστερά με γκρίζα διαγράμμιση). Δεξιά ερείπια βυζαντινών φάσεων.

(Σκιαδαρέσης, 2016: 502).

1. Όπως φαίνεται στο Σχ. 2, η θέση των ‘προσκτισμάτων’ είναι συμμετρική στον μεγάλο, διαμήκη άξονα του μνημείου, που διέρχεται από την κόγχη του ιερού μέχρι τον νάρθηκα. Τούτο σημαίνει, πως όπως στην ΝΔ πλευρά του μνημείου υπήρχε το Επισκοπείο και ίσως παλαιότερα το Διακονικό, έτσι και στην ΒΔ πλευρά θα έπρεπε να υπάρχει αντίστοιχος κτηριακός όγκος. Υποστήριξα παλαιότερα, πως εκεί θα μπορούσε να είναι το Βαπτιστήριο. Μετά την παύση του νηπιοβαπτισμού, και πριν από τις αυθαίρετες κατασκευέςτων Οθωμανών, δεν γνωρίζουμε τι υπήρχε εκεί. Αυτή η χρονική αλληλουχία των κτηρίων και χρήσεων δεν προσεγγίσθηκε καθόλου στην παρουσίαση, η οποία έμεινε στην ασαφή ‘οργανική’ σύνδεση με τον ναό, χωρίς να διευκρινίζεται σε τι συνίσταται η ‘οργανικότητα’. Απαντώντας, η ‘οργανικότητα’ αφορούσε τα προηγούμενα κτίσματα στην ίδια θέση και όχι τα ‘προσκτίσματα’ της οθωμανικής περιόδου, σύμφωνα με τους κανόνες της Βυζαντινής Ναοδομίας(Βαπτιστήριο, Πρόθεση).

https://faretra.info/2024/02/06/apokatastasi-palaias-mitropolis-veroias-grafei-i-anastasia-papari/

Σχ. 2.: Ο κεντρικός, διαμήκης άξονας του μνημείου και οι συμμετρικές του κατασκευές στα ΒΔ (‘προσκτίσματα’) και ΝΔ (Διακονικό / Επισκοπείο).

Επομένως, πριν από την οποιαδήποτε ‘ανακατασκευή’, θα έπρεπε να προηγηθεί ενδελεχής ανάλυση και τεκμηρίωση των κτηρίων σ’ εκείνη τη θέση, με αφετηρία τις ανασκαφικές εργασίες, οι οποίες θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν και μέσω γεωδιασκόπησης, δηλαδή χωρίς καθόλου σκαπάνη. 

1. Η κ. Κοτταρίδη παρουσίασε την αλληλουχία των ενεργειών της ΕΦΑ Ημαθίας για το μνημείο, όπου, όμως, παρουσίασε παλιές αποτυπώσεις του για προτάσεις. Αναγκάστηκα να παρέμβω για να την διορθώσω. 

Εικ. 2: Παλιά Μητρόπολη. Όψη Δυτική. Αριστερά οι νέες κατασκευές

(πλην του συντηρημένου τοίχου από εμφανή λιθοδομή).

Β. Η συζήτηση

1. Στην παρέμβασή μου έδωσα έμφαση σε τρία ζητήματα:

α) Την έλλειψη έγκαιρης πληροφόρησης και διαλόγου ήδη πριν από την εκπόνηση των μελετών, ώστε ο δημόσιος διάλογος να είναι ουσιαστικός και εποικοδομητικός. Το ΥΠΠΟ γενικώς δεν λαμβάνει τις τοπικές κοινωνίες υπόψη του, δημιουργώντας ένα αρνητικό κλίμα στις σχέσεις των δύο πλευρών. Εδώ η δημοκρατία δεν λειτουργεί.

β)  Την άρνηση της Εφ. Α. Ημαθίας να δώσει τις μελέτες στη δημοσιότητα, ούτε καν στον Δ. Βέροιας, όπως της ζητήθηκε.  

Η απάντηση της κ. Κοτταρίδη ήταν ότι ‘δεν μπορεί να γίνεται συζήτηση εν είδει γερουσίας’.

γ) Τα άρθρα των διαφόρων Οδηγιών και Χαρτών, που έχουν εκπονηθεί από την UNESCOκαι το ICOMOSκαι έχουν παγκόσμια ισχύ για τα μνημεία και τον τρόπο παρέμβασης σ’ αυτά και ειδικότερα σε μετάφραση παρουσίασα:

Άρθρο 11 της Χάρτας της Βενετίας: η αποκάλυψη προγενέστερων φάσεων ενός μνημείου θα πρέπει να γίνεται με επιστημονική τεκμηρίωση και όχι μόνο από το πρόσωπο, που είναι επιφορτισμένο με το έργο.

Άρθρο 7 της Χάρτας για την Προστασία και τη Διατήρηση της Αρχαιολογικής Κληρονομιάς του ICOMOS– UNESCO: «Η ανακατασκευή θα πρέπει να γίνεται χωρίς τη διατάραξη οποιουδήποτε αρχαιολογικού στοιχείου και να λαμβάνονται υπόψη όλες οι πηγές, ώστε να επιτυγχάνεται η αυθεντικότητα».  

Άρθρο 3.11. της Χάρτας για την Ανάλυση, τη Διατήρηση και τη Δομική Αποκατάσταση της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της UNESCO– ICOMOS: «Οι διακριτές ποιότητες της κατασκευής και του περιβάλλοντός της, στην αρχική ή τις αρχικές φάσεις της, δεν θα πρέπει να καταστρέφονται».

Άρθρο 3.12. της ίδιας Χάρτας: «Κάθε επέμβαση θα πρέπει, κατά το δυνατόν, να σέβεται την ιδέα, τις τεχνικές και την ιστορική αξία της αρχικής ή των αρχικών φάσεων της κατασκευής και να αφήνει αποδεικτικά στοιχεία, που να μπορούν να αναγνωρισθούν στο μέλλον».

Άρθρο 3.14 της ίδιας Χάρτας: «Η απομάκρυνση ή  αλλαγή οιουδήποτε υλικού ή διακριτού αρχιτεκτονικού στοιχείου θα πρέπει να αποφεύγεται, όπου είναι δυνατόν».

Άρθρο 3.15 της ίδιας Χάρτας: «Υποβαθμισμένες κατασκευές όπου είναι δυνατόν θα πρέπει να επισκευάζονται παρά να αντικαθίστανται».

Στην περίπτωση των’ προσκτισμάτων’ της Παλιάς Μητρόπολης, γνωρίζουμε μόνο την αρχιτέκτονα, που εκπόνησε την πρόταση, υπάλληλο της Εφ. Α. Ημαθίας, ενώ θα έπρεπε να υπάρχει και ένας πρόσθετος σύμβουλος για τις αποφάσεις που λήφθηκαν (άρθρο 11, Χάρτα της Βενετίας)·  υπήρξε άρνηση της Εφ.Α. Ημαθίας να δώσει στη δημοσιότητα τις μελέτες (σε αντίθεση με το άρθρο 7, Χάρτα για την Προστασία και τη Διατήρηση της Αρχαιολογικής Κληρονομιάς)· καταστράφηκαν τα τεκμήρια της αρχικής ή των αρχικών φάσεων των κτισμάτων σ’ εκείνη τη θέση (σε αντίθεση με το άρθρο 3.11 της Χάρτας για την Αρχιτεκτονική Κληρονομιά)· οι νέες κατασκευές έθαψαν  οτιδήποτε θα μπορούσε να βρεθεί  στο υποκείμενο έδαφός τους, κατασκευές δύσκολα αναστρέψιμες (σε αντίθεση με το άρθρο 3.12 της ίδιας Χάρτας)· τα νέα κτίσματα σε ένα συντριπτικό ποσοστό έχουν νέα υλικά και τρόπους δόμησης (σε αντίθεση με το άρθρο 3.14 της ίδιας Χάρτας) και οι κατασκευές είναι νεο-παραδοσιακές, που αποκλίνουν μάλιστα και από την αρχιτεκτονική μορφολογία των οθωμανικών κατασκευών, που προϋπήρχαν (σε αντίθεση με το άρθρο 3.15 της ίδιας Χάρτας).

Η απάντηση της κ. Κοτταρίδη ήταν, πως στην Εφ. Α. Ημαθίας γνωρίζουν ‘απ’ έξω’ την Χάρτα της Βενετίας.

1. Τα σφάλματα, που έχουν  διαπραχθεί (ιστορικά, πολεοδομικά, αρχιτεκτονικά, κατασκευαστικά), είναι πολύ δύσκολα αναστρέψιμα. Γι’ αυτά Βλ. άρθρο μου Περίληψη Υπομνήματος προς Υπουργό Πολιτισμού κ. Λ. Μενδώνη δημοσιευμένη στην εφημερίδα ΒΕΡΟΙΑ και αλλού, με επιχειρήματα για κάθε ενότητα. https://faretra.info/2024/03/06/palaia-mitropoli-veroias-ipomnima-pros-to-ipourgeio-politismou-tis-anastasias-papari/

1. Διατύπωσα επίσης το αίτημα επίσκεψης στο εσωτερικό του νέου κτηρίου, όταν ολοκληρωθούν οι εργασίες. Δεν έλαβα απάντηση.

1. Στη συζήτηση επενέβη και η κ. Αλκμήνη Πάκα, καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής Α.Π.Θ., η οποία αιτιολόγησε την κατασκευή των ‘προσκτισμάτων’, φέρνοντας ως παράδειγμα την Notre-Dameτων Παρισίων, όπου κατά τη διάρκεια των επισκευών του ναού από την πυρκαγιά, υπήρξε προβληματισμός για την απομάκρυνση ή όχι υπαρχόντων ‘προσκτισμάτων’. Δεν μάθαμε το αποτέλεσμα του προβληματισμού στο Παρίσι, αλλά γνωρίζουμε, πως η Notre-Dameείναι περίοπτη και δεν εφάπτονται σ’ αυτήν κοσμικά κτήρια(Εικ. 3 & 4). Η κ. Κοτταρίδη προσπάθησε να εξηγήσει, πως οι δικοί μας ναοί δεν ήταν ποτέ ‘γυμνοί’ από κτίσματα, φράση που επαναλήφθηκε μερικές φορές, προσπερνώντας  το γεγονός, πως οι ναοί των ενοριών επί Οθωμανοκρατίας βρίσκονταν εντός των ‘οικοδομικών νησίδων’, σε αντίθεση με τους επισκοπικούς και μητροπολιτικούς ναούς, που ήταν σχεδόν πάντοτε ‘περίοπτοι’ (και όχι ‘γυμνοί’). Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών των ‘περίοπτων’ ναών ανήκει στη βυζαντινή περίοδο.

Εικ. 3 & 4: Η Notre-Dame των Παρισίων στη φάση της αποκατάστασης.

Ναός περίοπτος χωρίς ‘προσκτίσματα’

https://apostatisidiventa.blogspot.com/2020/11/le-fosse-e-i-sepolcri-di-dio.html

Εκτιμώ τους Δρα Σκιαδαρέση και την καθηγ. κ. Πάκα. Όμως, δεν μπορώ να παραβλέψω το γεγονός, πως και οι δύο προσπορίστηκαν οφέλη από τις υπηρεσίες, που παρείχαν στην Εφ.Α. Ημαθίας, ο πρώτος ως υπάλληλός της, εκπονώντας παράλληλα το διδακτορικό του για το μνημείο που επέβλεπε, και η δεύτερη ως αποδέκτης συμβάσεων απ’ ευθείας αναθέσεων αρχιτεκτονικών μελετών επίσης από την Εφ.Α. Ημαθίας. Θα μου επιτρέψουν να θεωρώ τη γνώμη τους όχι και τόσο αντικειμενική.

1. Τέλος, με λύπη μου παρατήρησα, πως στην εισήγησή της η κ. Κοτταρίδη μίλησε υποτιμητικά για τους Βεροιώτες: πως δεν μας αρέσουν  τα φυτά και οι κήποι, πως αντισταθήκαμε στην αποκατάσταση των κτηρίων δίπλα από το Βυζαντινό Μουσείο, πως δεν ενδιαφερόμαστε για την εικόνα των κτηρίων γύρω από τα μνημεία, πως δεν υπάρχει κάποια αξιόλογη πολυκατοικία στη Βέροια. Προσωπικά και ως αρχιτέκτων προσφέρομαι να της υποδείξω κάποιες αξιόλογες πολυκατοικίες στην πόλη μας, μερικές τις έχω σχεδιάσει η ίδια. Η καλλίτερη όμως απάντηση θα ήταν να βελτιωθούμε, ώστε κανείς μη Βεροιώτης, έστω και εάν έχει χτίσει την καριέρα του στην πόλη μας, να μην μπορεί να μας προσάψει κάτι μεμπτό.

Συνοψίζοντας,

Ο κ. Σκιαδαρέσης όφειλε να συμπεριλάβει στην ανάλυσή του και τα ‘προσκτίσματα’, ή τουλάχιστον να διατυπώσει τις εκτιμήσεις του για το τι μπορεί να βρισκόταν σ’ εκείνη τη θέση πριν από τα οθωμανικά κτήρια, με όρους βυζαντινής ναοδομίας. Δεν το έκανε και ο ισχυρισμός του ότι τα οθωμανικά κτήρια αποτελούν ‘οργανικό’ μέρος του μνημείου, απέδειξα πως δεν ευσταθεί, εκτός εάν όλοι αποδεχθούν την άποψη, πως στην ίδια θέση υπήρχαν κτήρια που εξυπηρετούσαν την λειτουργία του περικαλλούς βυζαντινού ναού (Βαπτιστήριο / Πρόθεση).

Τα κατά καιρούς επιχειρήματά μου, δημοσιευμένα στον τοπικό τύπο και τα οποία καλύπτουν το σύνολο των επιστημονικών πεδίων που άπτονται της επιστήμης και τέχνης των αναστηλώσεων και των αποκαταστάσεων, δεν απαντήθηκαν καθόλου.

Τα στελέχη της Εφ .Α. Ημαθίας, που ασχολήθηκαν με την πρόταση στη βάση της ανάλυσης Σκιαδαρέση και αρνούμενα να δημοσιοποιήσουν την μελέτη αποτύπωσης και ‘αποκατάστασης’ των ‘προσκτισμάτων’, δημιούργησαν σύγχυση στην τοπική κοινωνία και τους επιστήμονες, οι οποίοι ακόμη περιμένουμε την πλήρη δημοσιοποίηση αυτών των μελετών. Οι αρχαιολόγοι, οπλισμένοι με τον πανίσχυρο νόμο Ν. 3028/2002, όπως ισχύει, αγνόησαν την τοπική κοινωνία, η οποία θεωρεί κάθε προσπάθεια διόρθωσης των ‘κακώς κειμένων’ υπόθεση χαμένη εκ των προτέρων, γεγονός που συνιστά αδρανοποίηση του δημόσιου διαλόγου και επικίνδυνη συρρίκνωση της δημοκρατίας.

Φρονώ, πως η ανύψωση του έργου της Εφ. Α. Ημαθίας δεν πρέπει να γίνεται μέσω της υποβίβασης των πολιτισμικών χαρακτηριστικών της τοπικής κοινωνίας των Βεροιωτών, αλλά μέσω της συνεργασίας μαζί της, όπως και με την Τοπική Αυτοδιοίκηση, κάτι που απεδείχθη από το παράδειγμα της Παλιάς Μητρόπολης, πως η Εφ. Α. δεν το επιθυμεί.

Δυστυχώς, εκτός από τα μέλη των Φίλων του Πολυκεντρικού Μουσείου Αιγών, ελάχιστη ήταν η παρουσία των τοπικών φορέων και του κοινού για ένα τόσο σημαντικό θέμα. Οι ομιλητές επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη, όπου διαμένουν, ήσυχοι πως έπραξαν το καθήκον τους.  Τη Βέροια, ποιος την υπερασπίζεται; 

Ακροτελεύτιο: Ο θόρυβος γύρω από την Παλιά Μητρόπολη οφείλεται κυρίως στη μεγάλη σπουδαιότητα του μνημείου, του οποίου η κορύφωση στην τέχνη της αγιογραφίας ανάγεται στην εποχή των Παλαιολόγων. Η εποχή αυτή αντιστοιχεί με την   Αναγέννηση στη Δυτική Ευρώπη. Εάν επρόκειτο για ένα απλό κοσμικό μνημείο, π.χ., ένα παλιό αρχοντικό, τα ‘προσκτίσματα’ δίπλα του, ως ‘κτήρια συνοδείας’, θα μπορούσαν να αποκατασταθούν, χωρίς αναγκαστικά να κηρυχθούν ως μνημεία προ του 1830. Εδώ τα ‘προσκτίσματα’, αφού κηρύχθηκαν μνημεία προ του 1830, κατόπιν κατεδαφίστηκαν για να κτισθούν νέα. Αυτό απαγορεύεται, όπως σε άλλες περιπτώσεις διατείνεται η Εφ. Α. Ημαθίας.  

Το δίλημμα «απομάκρυνση των κοσμικών προσκτισμάτων από το σώμα του μνημείου ή όχι» το δημιούργησε η ίδια η Εφ. Α. Ημαθίας και σ’ αυτό θα πρέπει να απαντήσει καθαρά στο επιστημονικό κοινό της πόλης και της χώρας μας, αναγνωρίζοντας τα μοιραία λάθη της.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Σκιαδαρέσης, Γ., 2016. ‘Η Παλαιά Μητρόπολη της Βέροιας στο Πλαίσιο της Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής’, ΔΔ, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ. τ. Α΄& Β΄.