Γράφει ο ΓΙΩΡΓΙΟΣ Ν. ΟΥΡΣΟΥΖΙΔΗΣ
Η παλαιά Μητρόπολη της Βέροιας, είναι ένας από τους μεγαλύτερους μεσοβυζαντινούς ναούς των Βαλκανίων, χτισμένος τη δεκαετία 1070-1080 από τον επίσκοπο της πόλης Νικήτα.
Στην κτητορική επιγραφή, που βρίσκεται χαραγμένη στο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου, αναφέρεται ο επίσκοπος Νικήτας, ο οποίος τοποθετείται χρονολογικά στο δεύτερο μισό του 11ου αιώνα.
Πρόκειται για μια αριστουργηματικής αρχιτεκτονικής τρίκλιτη βασιλική που παρουσιάζει ομοιότητες στο σχήμα με τον παλαιοχριστιανικό ναό του Αγ. Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη.
Τα χαρακτηριστικά εκείνα που προσδίδουν στην Παλαιά Μητρόπολη μοναδικότητα και ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, καλλιτεχνική και ιστορική αξία είναι η ενσωμάτωση παλαιοχριστιανικών προτύπων, δίνοντας την εντύπωση ενός αρχαιότερου ναού σε σύγκριση με τα αντίστοιχα μνημεία της ίδιας περιόδου, καθώς και ο εντυπωσιακός τοιχογραφικός διάκοσμος, ο οποίος φιλοξενεί μερικά από τα σπουδαιότερα έργα βυζαντινής ζωγραφικής του 12ου, 13ου και 14ου αιώνα.
Έτσι, δίκαια χαρακτηρίζεται το στολίδι της Βυζαντινής Βέροιας.
Με την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασης από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ημαθίας το 2016, το μνημείο είναι επισκέψιμο, προσφέροντας στον επισκέπτη ένα μοναδικό ζωντανό ταξίδι στη Βυζαντινή ιστορία της πόλης. https://discoververia.gr
Ιστορικά στοιχεία
Όταν Βέροια πέρασε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1430, ο μητροπολιτικός ναός μετατράπηκε σε τζαμί και πήρε το όνομά «Χουνκιάρ τζαμί», από τον Οθωμανό Σουλτάνο (Χουνκιάρ σημαίνει «κυρίαρχος, αυτοκράτορας»). Οι Οθωμανοί έκαναν μερικές μετατροπές στο κτήριο κα πρόσθεσαν έναν μιναρέ. Η εξωτερική διακόσμηση με αρχαία ελληνικά μοτίβα παρέμεινε αναλλοίωτη (σώζεται μόνο αποσπασματικά σήμερα). Στο εσωτερικό κάλυψαν με γύψο τις τοιχογραφίες του 13ου αιώνα, προκαλώντας σημαντική ζημιά.
Μετά την κατάληψη της πόλης από τον Ελληνικό Στρατό κατά τον Α' Βαλκανικό Πόλεμο (Οκτώβριος 1912), το τζαμί επανακαθαγιάστηκε και λειτούργησε για μια περίοδο ως εκκλησία.
Στη συνέχεια πέρασε στην τοπική Χριστιανική Ένωση «Απόστολος Παύλος», κατά τη διάρκεια των Παγκοσμίων Πολέμων στέγασε κυβερνητικές υπηρεσίες και τέλος, κατά τη γερμανική κατοχή χρησιμοποιήθηκε ως στάβλος!
Μέχρι το 2007, το κτίριο παρέμενε σε ημιερειπιώδη κατάσταση, χωρίς να έχουν γίνει οι κατάλληλες εργασίες συντήρησης ή αποκατάστασης.
Αποκατάσταση του μνημείου
Από τον Οκτώβριο του 2010, το κτίριο υποβλήθηκε σε αποκατάσταση από την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, με προϋπολογισμό 3.465.000 €. Το έργο περιελάμβανε εκτεταμένες επεμβάσεις για την ενίσχυση του κτιρίου και τη διατήρηση των τοιχογραφιών που αποκαλύφθηκαν ξανά, καθώς και των στοιχείων που προστέθηκαν κατά την οθωμανική χρήση ως τζαμί.
Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασης, ο ναός καθαγιάστηκε στις 5 Ιουνίου 2016 από τον Μητροπολίτη Βέροιας, Ναούσης και Καμπανίας Παντελεήμονα.
Επί του θέματος
Κατά κοινή ομολογία, η κατεδάφιση των κτισμάτων που ήταν σε επαφή με το μνημείο στη Βόρεια όψη του (οδός Κεντρικής) και η σχολαστική δουλειά της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, έφεραν ένα εξαιρετικό αποτέλεσμα, που ξάφνιασε ευχάριστα τους πολίτες της Βέροιας – και όχι μόνο.
Ο επισκέπτης, έχει την ευκαιρία πλέον, να θαυμάσει στο εσωτερικό του μνημείου εντυπωσιακές τοιχογραφίες – «από τα σπουδαιότερα έργα βυζαντινής ζωγραφικής του 12ου, 13ου και 14ου αιώνα»(σύμφωνα με εκτιμήσεις ειδικών, οι τοιχογραφίες που κοσμούν τον ανατολικό τομέα του βόρειου κλίτους, ανάγονται στο 1320).
Εξωτερικά αντικρίζει κανείς ένα άκρως εντυπωσιακό μνημείο - σχεδόν 1.000 ετών - στην αυθεντική του μορφή στη Βόρεια και Ανατολική πλευρά αυτού, καθώς η Νότια κατασκευάστηκε εκ νέου πάνω στα ίχνη του Νότιου κλίτους, που είχε καταρρεύσει κατά το παρελθόν. Η Δυτική πλευρά του κτιρίου αποκαταστάθηκε με επιτυχία, σε ό,τι αφορά στις εργασίες, αλλά η διατήρηση των δύο νεώτερων κτισμάτων πάνω σ αυτή - σε αντίθεση με τα υπόλοιπα που κατεδαφίστηκαν - ξάφνιασε πολλούς!
Έχοντας υπόψη στη συλλογική μας μνήμη, την ημιερειπιώδη κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει το μνημείο πριν το 2010 και αντικρίζοντας, το μεγαλείο, το κόσμημα, που αποκτούσε η πόλη, μετά την ολοκλήρωση των εργασιών το 2016, όπως ήταν φυσικό, εμπιστευθήκαμε την κρίση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και σεβαστήκαμε την απόφασή της να διατηρήσει τα δύο κτίρια της Δυτικής όψης.
Σήμερα - για κάποιο λόγο - τα δύο αυτά, διώροφα κτίρια, έχουν κατεδαφιστεί, παρέμεινε μόνο η λιθοδομή της Δυτικής πλευράς (κάθετα στην οδό Κεντρικής) μέχρι το ύψος των 3m περίπου.
Αντικρίζοντας πλέον, για πρώτη φορά, μετά από χιλιετία, τη Δυτική όψη του μνημείου σε πλήρη ανάπτυξη, αλλά και της Βορεινής, νοιώσαμε βαθειά ικανοποίηση!
Πέρα απ το γεγονός, ότι το μοναδικό αυτό μνημείο, αποκαθίσταται στην αυθεντική του μορφή, σε όλο το μήκος και πλάτος του, ζητούμενο για κάθε πολιτισμένο άνθρωπο σε μια ευνοούμενη κοινωνία, που σώζει το παρελθόν της και ιδιαίτερα τον πολιτισμό της, υπάρχουν μια σειρά από λόγοι, για τους οποίους τα δύο αυτά κτίρια έπρεπε να κατεδαφιστούν.
1. Κατασκευάστηκαν με τρόπο αυθαίρετο, προσβάλλοντας βάναυσα το μνημείο – ακόμα και ο ικανότερος αρχιτέκτονας, πολύ δύσκολα θα μπορούσε να προσαρμόσει οποιαδήποτε κατασκευή πάνω σε ένα τέτοιο οικοδομικό κόσμημα – δε θα το επιχειρούσε καν!
- 2. Ακόμα και αυτοί που τα κατασκεύασαν, γνώριζαν πολύ καλά, ότι προσβάλλουν ένα σπουδαίο μνημείο / τόπο λατρείας και ότι κάποια μέρα θα κατεδαφιστούν!
- 3. Αν κοιτάξει κανείς το κατώφλι της Δυτικής εισόδου(οδ. Περικλέους), θα δει, ότι κάτω απ το νέο γυάλινο κατώφλι (που τοποθετήθηκε κατά την πρόσφατη αποκατάσταση του μνημείου) φαίνεται το αρχικό, το μαρμάρινο, το αυθεντικό. Το γυάλινο τοποθετήθηκε για να μαρτυρά, πια ήταν η στάθμη εισόδου στο ναό, καθώς και του περιβάλλοντα χώρου.
- 4. Ήδη έχει «δει» το φως το ήλιου, τμήμα της αρχικής διαμόρφωσης/πλακόστρωσης του αύλειου χώρου στο επίπεδο της στάθμης της οδού Κεντρικής, που αποκαλύφθηκε μετά την κατεδάφιση των δύο κτισμάτων και την καθαίρεση του δαπέδου των. Είναι εύκολο να δει κανείς αρχικό πλακόστρωτο του αύλειου χώρου των χιλίων ετών, ίσως και νεώτερο, αρκεί να περάσει απ την οδό Κεντρικής. Σήμερα εκτελούνται εργασίες ανάδειξης/συντήρησής του.
- 5. Ευελπιστούμε, ότι κάποια στιγμή στο μέλλον να απολαύσουμε τον αύλειο χώρο – αναπόσπαστο κομμάτι του μνημείου – στην πλήρη ανάπτυξή του, όπως και τη Δυτική είσοδο του μνημείου στην αρχική της μορφή. Αυτό θα διευκολύνει – εκτός των άλλων –τα ην πρόσβαση στο μνημείο σε ανθρώπους με δυσκολία στην κίνηση, λεπτομέρεια θα μου πείτε, για κάποιους όχι!
- 6. Η Δυτική είσοδος του μνημείου όπως είναι σήμερα, αδικεί τον υπέροχο διάκοσμό της(ο μισός είναι θαμμένος), η σχέση πλάτους προς ύψος είναι εμφανέστατα δυσανάλογη, αδικώντας συνολικά τη δυτική όψη - μοιάζει «κοντή», ενώ θα έπρεπε να δεσπόζει στο κέντρο της δυτικής όψης του μνημείου.
- 7. Τα παράθυρα της δυτικής όψης, μοιάζουν περισσότερο με πόρτες, παρά μα παράθυρα, αρκεί να προσέξει κανείς την υψομετρική θέση του κατωφλιού της δυτικής εισόδου και την «ποδιά» (κάτω μέρος) των παραθύρων - είναι σχεδόν στο ίδιο επίπεδο!!
Είναι βέβαιο, ότι κάποιος ειδικός θα μπορούσε να προσθέσει και άλλους λόγους, προκειμένου να δικαιολογήσει την απαλλαγή του θαυμάσιου αυτού μνημείου από τις προσθήκες που κατασκευάστηκαν αυθαίρετα στο παρελθόν, όμως νομίζω, ότι το μνημείο ήδη έχει… «μιλήσει».
Κλείνοντας, θέλω να τονίσω και πάλι, η αρχαιολογική υπηρεσία έκανε θαυμάσια δουλειά, μας πρόσφερε ένα κόσμημα, σίγουρα θα εκτιμήσουν και θα σταθμίσουν οι ειδικοί τα νέα δεδομένα που προέκυψαν μετά την κατεδάφιση των τελευταίων δύο κτιρίων – έτσι πρέπει!
Όμως, αναντίρρητα, το μνημείο απαιτεί την εναρμόνιση όλων των όψεων, την διαμόρφωση του αύλειου χώρου όπως εξ αρχής κατασκευάστηκε, ώστε να το αναδεικνύει, αυτό μπορεί να συμβεί μόνο στην αυθεντική του μορφή, όπως την εμπνεύστηκαν, τη μελέτησαν, τη σχεδίασαν και την υλοποίησαν, άριστοι πρωτομάστορες πριν κοντά μια χιλιετία!
Στην έρημο της βαρβαρότητας που ζούμε, η δουλειά του αρχαιολόγου, η ανάδειξη των μνημείων στην αυθεντική τους μορφή, αποτελεί μια όαση, είμαστε δίπλα τους, τους στηρίξαμε και τους στηρίζουμε!
Όμως τη γνώμη μας, επιβάλλεται να τη λέμε !
Εφημερίδα "Βέροια"
